Favoriete passages 5

Ad van der Made: Mijn favoriete passage

D’ailleurs, les souvenirs que nous avons les uns des autres, même dans l’amour, ne sont pas les mêmes. J’avais vu Albertine me rappeler à merveille telle parole que je lui avais dite dans nos premières rencontres et que j’avais complètement oubliée. D’un autre fait enfoncé à jamais dans ma tête comme un caillou elle n’avait aucun souvenir. Nos vies parallèles ressemblaient aux bords de ces allées où de distance en distance des vases de fleurs sont placés symétriquement, mais non en face les uns des autres. (Le temps retrouvé, Gallimard, 1954, 353-354).

Trouwens de herinneringen die wij aan elkaar bewaren zijn, zelfs in de liefde, niet dezelfde. Ik had meegemaakt dat Albertine zich haarscherp een bepaalde uitlating van mij herinnerde die ik in de begintijd van onze ontmoetingen gedaan had en die ik volkomen was vergeten. Aan een ander feit, voorgoed in mijn hoofd geklonken als een steen, had zij geen enkele heugenis. Ons parallelle leven leek op die paden waarlangs op gezette afstanden tuinvazen zijn geplaatst, symmetrisch, maar niet tegenover elkaar. (De Tijd Hervonden II, De Bezige Bij, 1999, 128)

De Verteller is op de matinee van de Princesse de Guermantes. Daar merkt hij hoezeer de herinnering ons kan bedriegen. Na een aantal voorbeelden daarvan genoemd te hebben, constateert hij dat zelfs in de liefde de herinneringen die de geliefden aan elkaar hebben, niet overeenkomen. Hij licht dat toe aan herinneringen van uitlatingen die hij of Albertine hebben gedaan en die door de één of de ander volledig zijn vergeten. Deze beleving brengt hij dan tot uitdrukking in de metafoor van het pad met de aan weerszijden op verschillende hoogte staande vazen. Dan heeft hij het niet meer alleen over herinneringen, maar over de liefdesrelatie met Albertine.

Ik vind het een prachtig beeld, waarin zowel de nabijheid en intimiteit van de liefde ligt besloten als de verschillen die er tussen de geliefden bestaan. Proust drukt hier in één zin een veelheid aan gevoelens uit. De vazen langs de randen van het pad, of, anders gezegd, het door vazen omzoomde pad als zodanig (in de vertaling van Thérèse Cornips), zijn symbool van de verbondenheid van de geliefden. Zonder hun gelijklopende verbondenheid zou er immers geen pad bestaan. Dat wordt nog versterkt door de orde die hij benadrukt: de plaatsing van de vazen op gezette afstand na elkaar, aan elke zijde gelijk. Tegelijkertijd drukt het beeld van een pad ook de gedeelde weg door het leven, door de tijd, uit. Maar gelijk opgaand met die eenheid zijn er fundamentele verschillen tussen de geliefden, uitgedrukt door de plaatsing van de vazen, symmetrisch, maar niet tegenover elkaar. De vazen zelf zijn uitdrukking van de individualiteit van elke geliefde. Kortom, de metafoor drukt uit dat Individuen verenigd kunnen zijn in de liefde, maar ook verschillende opvattingen, belevingen en herinneringen hebben. Stel dat het pad het verloop van de tijd voorstelt, en elke vaas symbool is van een beleving van één van de geliefden, dan is de ander wel in beeld, links of rechts, maar altijd deels, altijd onderdeel van een groter uitzicht en een veranderende omgeving.

In de bewoordingen van Verteller lijkt een zekere teleurstelling te schuilen dat dit zo is, zoals moge blijken uit de verzuchting, dat ‘zelfs in de liefde’, herinneringen die wij aan elkaar bewaren niet hetzelfde zijn. Omdat hij stilstaat bij de herinneringen van Albertine en hemzelf, lijkt hij alleen op de liefdesrelatie met haar te doelen, maar ook de nachtkus-scène verwijst naar de smart dat het onmogelijk is om elkaar volledig te verstaan.

Wat afstandelijker bezien, is de metafoor ook behulpzaam om uitdrukking te geven aan de altijd in elke relatie bestaande spanning tussen afstand en nabijheid. De opgave voor elke deelnemer in de relatie is om zelf een positie in de mate van afstand en nabijheid in te nemen en tegelijkertijd rekening te houden met de positie die ander nastreeft en of toestaat. Daaraan gaat de metafoor van Proust mank, er zit geen dynamiek in. De vazen zijn geplaatst, les jeux sont faits. In sommige relaties is dat ook zo. Maar dan nog is het mogelijk zich voor te stellen dat ongemerkt een vaas een stukje opschuift: dan ziet her er opeens heel anders uit!